صنایع دستی کردستان | معرفی ۱۵ مورد صنایع دستی + عکس

«قالی‌بافی» یکی از هنرهای اصیل به شمار می‌آید که از گذشته‌های دور در ایران رواج داشته است. امروزه نیز هنرمندان زیادی در نقاط مختلف کشور به آن می‌پردازند. کردستان نیز از این امر مستثنی نیست. فرش‌های دستبافت این استان یکی از باارزش‌ترین قالی‌های ایران هستند. از طرح‌ها و نقشه‌های معروف قالی کردستان می‌توان به گل وکیلی، طرح ماهی درهم (هراتی)، گل مینا، مینا خانی و شاخ گوزن اشاره کرد. فرش‌های دستبافت کردی علاوه بر اینکه شهرت جهانی دارند، از لحاظ کیفیت به سه گروه تقسیم می‌شوند:

فرش‌های سنندج

قالی‌های سنندج اغلب بافتی ظریف دارند و به‌سادگی و اصالت در طرح و رنگ معروف هستند. در واقع این فرش که جزو بهترین صنایع دستی سوغات سنندج نیز به شمار می‌آید، به‌لحاظ رنگ و نقش سبکی خاص دارد و با هم‌نوع خود در سراسر ایران متفاوت است. در حال حاضر، بسیاری از کارگاه های صنایع دستی سنندج به این هنر می‌پردازند که می‌توان برای خرید به آن‌ها مراجعه کرد.

_{منبع عکس: وب‌سایت Parseh-carpet.com. عکاس: نامشخص}

فرش‌های بیجار

قالی‌های دستبافت بیجار از معروف‌ترین و خوش آب و رنگ‌ترین فرش‌های ایران به شمار می‌آیند

مشخصه اصلی قالی‌های بیجار ساختار متراکم آن‌ها است. برای بافتن این فرش‌ها علاوه بر یک یا دو پود نازک، از یک پود نسبتا ضخیم نیز استفاده می‌کنند که باعث استحکام و ضخامت آن می‌شود. در گذشته به فرش‌های ضخیم بیجار به اصطلاح «لول» می‌گفتند؛ زیرا قابلیت تا شدن نداشتند. فرش‌های این منطقه اغلب طرح‌هایی منظم، خطوط ملایم‌تر و نقش مایه‌های طبیعی‌تری دارند. در این طرح‌ها می‌توان نقوش کلاسیک ایرانی را در کنار نقش‌هایی مشاهده کرد که تحت‌تاثیر مدل‌های قبیله‌ای و روستایی هستند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Zheewaro.com. عکاس: نامشخص}

فرش‌های ایلیاتی و روستایی

قالی‌های مربوط به ایلات و روستایی‌ها به‌دلیل استفاده از پودهای ضخیم پشمی، پرزهایی بلند و گوشتی و وزنی سنگین‌تر از حد معمول دارند؛ از این‌رو، به فرش‌های «خرسک» نیز معروف هستند. برای بافت این قالی‌ها از رنگ‌های زمینه تیره با طرح‌های متضاد رنگی استفاده می‌شود. همچنین نقوش قالی‌های ایلاتی و روستایی اغلب هندسی هستند که به‌صورت «ذهنی بافت» و بر اساس مهارت و سلیقه بافنده در نقشه‌ای خاص، اجرا می‌شوند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Divar.news. عکاس: نامشخص}

«گلیم بافی» در کردستان به تنوع و زیبایی طرح‌ و رنگ‌های آن معروف است؛ به‌طوری که بین صدها گلیم به‌ ندرت می‌توان جفتی پیدا کرد که از لحاظ نقشه و رنگ کاملا شبیه یکدیگر باشند. بافت این گلیم‌ها بر اساس طراحی و نقشه از پیش آماده نیست و اغلب از ذهن خلاق، ذوق بافنده و فرهنگ منطقه تاثیر می‌گیرد. در واقع هنرمندان منطقه کردستان همواره زیبایی‌های طبیعت را به‌شکل طرح و نقشه روی گلیم‌های دستبافت خود منعکس می‌کنند.

مشهورترین گلیم کردستان، گلیم سنه است که بافت آن بیشتر در سنندج رواج دارد؛ از ویژگی‌های این گلیم می‌توان به نقوش عامیانه آن اشاره کرد که از انسان، طبیعت و حیوانات الهام می گیرد و نقش و نگارهای آن علاوه بر ظاهری طبیعت‌گرا و عینی به تمثیل، استعاره و رازهای جهان معنوی می‌پردازد. این هنر از گذشته دور تاکنون از نسلی به نسل‌های دیگر منتقل شده است و به‌عنوان یکی از سوغات و صنایع دستی استان کردستان به شمار می‌آید.

ماهی، گل چینی، گل وکیلی، گل جرسه، گل میرزا علی، قاب قرآن، گل چایی، نقشه موسایی، گل و طوطی، گل فرنگ، گل و گلدان، دست و دلبر، نقشه قفقاز، بازو بند، توت‌فرنگی و نقشه جرسه پیوندی از نقشه‌های متداولی هستند که در رده طرح‌های سنتی گلیم کردستان و به‌خصوص شهر سنندج قرار دارند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Ahmadcarpets.com. عکاس: نامشخص}

«ارغوان بافی»، «ترکه بافی» یا «سبد بافی» هنری کهن با چاشنی و رنگ و بوی طبیعت است که در بسیاری از شهرهای ایران به‌عنوان صنایع دستی شناخته می‌شود. در استان کردستان نیز به‌طور تخصصی به خلق این هنر می‌پردازند؛ در اکثر مناطق این استان صنعتگران و هنرمندان بسیاری با بهره‌گیری از مواد اولیه طبیعی (ترکه‌های نازک درخت بید) به بافتن انواع سبدها و وسایل تزیینی با اشکال متنوع و زیبا مشغول هستند. 

«جاجیم بافی» یکی از صنایع پرطرفدار و معروف استان کردستان است. این هنر با انواع پشم بافته می‌شود و معمولا بدون پرز است و قابلیت استفاده از هر دو طرف را دارد. از جاجیم در فصول سرد سال به‌عنوان بالاپوش استفاده می‌کنند؛ زیرا عایق بسیار مناسبی به شمار می‌آید. همچنین در میان روستاییان رسم به‌این‌گونه است که آن‌ها را به یکدیگر و به‌خصوص به عروس و داماد هدیه می‌دهند. از دیگر کاربردهای جاجیم می‌توان به روانداز، زیرانداز، دیوارپوش و پرده یا عایق پنجره‌ها اشاره کرد. 

بافتن جاجیم بسیار شبیه به گلیم‌بافی است؛ با این تفاوت که جاجیم در چهار تخته بافته و سپس به یکدیگر وصل و دوخته می‌شود. جاجیم‌های کردستان علاوه بر جنس مرغوب و با کیفیت، نقوش متنوع و بی‌نظیری دارند که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کنند. 

_{منبع عکس: وب‌سایت Cpersia.com. عکاس: نامشخص}

«موج» یا «رختخواب پیچ» بافته‌ای نازک است که در اغلب خانه‌های روستایی کاربرد دارد. از این محصول در فصول سرد سال به‌عنوان روانداز استفاده می‌کنند. همچنین موج به‌شکل پرده، پوشش رختخواب و کرسی نیز به کار می‌رود. خلق این هنر در اکثر مناطق کردستان رایج است؛ اما منطقه اورامانات به مرکز بافت موج شهرت دارد؛ به طوری‌که بیشتر بافندگان موج یا اهل این منطقه بوده‌اند یا استادی اورامی داشته‌اند.  

دستگاه موج‌بافی مهم‌ترین ابزار تولید بافته‌های موج‌ است که برای سهولت روند کار روی زمین یا درون چاله نصب می‌شود. این بافته‌ها که جنسی پشمی دارند، تقریبا دارای دو متر طول و چهار تخته عرض (حدود ۱۰ متر) هستند. 

_{منبع عکس: وب‌سایت Imna.ir. عکاس: نامشخص}

«شال‌بافی» از صنایع دستی مهمی به شمار می‌آید که سابقه‌ای دیرینه در ایران و استان کردستان دارد. این هنر که از شهرتی جهانی برخوردار است، بیشتر در شهرهای بانه، سقز، مریوان و روستاهای اطراف اورامان تخت همچون ترنجان و کماله بافته می‌شود. از صنعت شال‌بافی برای تولید لباس محلی مردانه (چوخه‌ رانک)، جوراب، دستکش، کلاه و پابند (پوزوانه) استفاده می‌کنند و در واقع شال یکی از ارکان مهم و اصیل پوشاک مردانه کردها محسوب می‌شود.

«مرغز» یا «مرخز» نوعی شال باریک است که عرض ۱۰ سانتی‌متر و طول ۲۱ متر دارد؛ از کرک بز مرخز تهیه می‌شود و بسیار نرم و لطیف است. این محصول در رنگ‌های کرم تیره و روشن، قهوه‌ای، خاکستری و مشکی بافته می‌شود و از مهم‌ترین صنایع دستی شهر آرمرده در شهرستان بانه به شمار می‌آید. مرغز در دوخت لباس کردی مردانه به کار می‌رود. 

از خصوصیات مهم شال می‌توان به وزن سبک، خنک بودن در فصل گرما و گرم بودن در فصل سرما اشاره کرد. مراحل تولید و آماده‌سازی شال اغلب توسط چند استادکار و در هشت مرحله (چیدن پشم، شست‌وشوی پشم، شه‌کردن، ریسیدن، رایل‌کردن، تنیدن یا بافتن، کویل‌کردن و دوختن) انجام می‌شود؛ علاوه بر کارگاه‌های شال‌بافی، بانوان بسیاری در خانه به بافتن شال می‌پردازند. این شال‌ها با توجه به فرهنگ و پوشش مناطق مختلف در ابعاد متفاوت تهیه می‌شود.

_{منبع عکس: وب‌سایت Irna.ir. عکاس: نامشخص}

«جولایی‌بافی» در واقع نوعی بافت پارچه به‌صورت سنتی است که هنر چند هزار ساله مردم کردنشین با آوازه‌ای جهانی محسوب می‌شود. دستگاه جولایی‌بافی، به‌شکل مکعب مستطیل و از جنس چوب چنار یا راش است و اجزایی همچون شانه، مکوک، دفه، گورد، چولک، په‌تاتا، گیره یا بنیجک، جاپچک، گوریس، خرک و رایل را شامل می‌شود. ماده اولیه‌ برای خلق این هنر، پشم‌ گوسفندی است که به‌شکل نخ‌هایی باریک با رنگ‌هایی طبیعی درآمده‌اند.

از تولیدات جولایی‌بافی می‌توان به «برمال» یا «جا نمازی» با رنگ اصلی پشم یا رنگ‌های طبیعی مشکی، آبی و قهوه‌ای اشاره کرد. «چارشیو» یا «چارشو» (رختخواب‌پیچ)، «پوپشمین» (پشه‌بند) و «بوزو» (پارچه لباس کردی مردانه) از دیگر تولیدات این بافت به شمار می‌آیند. اغلب طرح‌ها و نقوشی که در این هنر به‌ چشم می‌خورند، نقوش لوزی‌شکل و به اصطلاح محلی «چاو که‌له‌بابی» به معنی چشم خروسی هستند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Yjc.ir. عکاس: نامشخص}

«رودوزی‌های سنتی» شامل مجموعه‌ای از هنرهای دوخت است که برای تزیین انواع البسه سنتی کردستان همچون کلاه، بالاپوش، پیراهن، یقه، کمربند، کلاه، انواع رومیزی و… به‌کار می‌رود. این هنر که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است، در بیشتر شهرهای استان به‌ویژه روستاهای شهرهای مریوان، سنندج، بانه و سقز رواج دارد. رودوزی اغلب توسط بانوان هنرمند و خانه‌دار کردستان انجام می‌شود؛ اما برخی از آن‌ها نیز به‌عنوان شغل و برای کسب درآمد به این هنر می‌پردازند.

رودوزی‌ به ابزار خاصی احتیاج ندارد و تنها ارکان اصلی آن نخ‌های رنگی، منجوق و پولک است. نقوش رودوزی‌ معمولا طرح‌های ذهنی هستند که به‌صورت گل‌ و گیاه روی پارچه دوخته می‌شوند. هنر رودوزی را در تمامی کردستان با نقش و نگارهای متفاوت می‌توان مشاهده کرد. 

شبکه‌دوزی، سوزن‌دوزی، شماره‌دوزی، چشمه‌دوزی، درویش‌دوزی، ژوردوزی، سکه‌دوزی، رودوزی الحاقی، گل اشرفی‌ دوزی، متن‌دوزی، گلدوزی، قلاب‌بافی، ممقان، برودری‌دوزی، ستاره‌دوزی، شمسه‌دوزی، مضاعف‌دوزی، زرتشتی‌دوزی و رشتی‌دوزی بخشی از رودوزی‌های سنتی کردستان به‌ شمار می‌آیند. تولیدات سوزن‌دوزی در این مناطق بسیار زیبا و چشم‌نواز هستند؛ ولی تولیدات سقز و بانه علاوه بر زیبایی از کیفیت بالاتری نیز برخوردارند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Kaloot.org. عکاس: نامشخص}

«نمدمالی» یکی دیگر از هنرهای اصیل کردستان محسوب می‌شود که قدمتی طولانی دارد. این هنر در گذشته خاصه مردم اورامانات بوده است. برای ساخت نمد از ماده اولیه پشم گوسفند با الیاف بلند (پشم بهاره گوسفند)، آب، صابون و رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شود. مردان کرد و اساتید این هنر با بهره‌گیری از فشار، حرارت، رطوبت و زور بازو نمدها را منسجم می‌کنند و به‌شکل مورد نظر درمی‌آورند. نمد‌ برای تهیه انواع زیرانداز، پادری، کلاه، عروسک، خورجین و پارچه برای لباس‌های محلی کاربرد دارد. 

محصولات نمدی علاوه بر زیبایی و کاربری، خواص بسیاری برای بدن از جمله بهبود گرفتگی عضلات، بهبود گردش خون و تسکین دردهای استخوانی و مفصلی دارند. این محصولات عایقی مناسب در برابر رطوبت، سرما و گرما محسوب می‌شوند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Sanatafarinan.ir. عکاس: نامشخص}

«کلاش» نوعی پاپوش کردی است که در اغلب مناطق ایران با نام «گیوه» شناخته می‌شود و قدمتی طولانی و شهرتی جهانی دارد. این پاپوش از مهم‌ترین سوغات و صنایع دستی کردستان و مریوان به شمار می‌آید و در شهرهایی چون سنندج، اورامان و سروآباد نیز رواج دارد. برای بافت و تولید گیوه کلاش از الیاف طبیعی استفاده می‌شود. این پاپوش مخصوص فصل گرما و تابستان است؛ زیرا تماس با آب و بارندگی باعث خرابی آن می‌شود. نکته قابل‌توجه این است که پای چپ و راست کلاش تفاوتی با یکدیگر ندارند. 

تولید رویه گیوه کلاش به عهده بانوان کرد است و با دو جنس متفاوت از نخ پنبه‌ای و نخ ابریشمی بافته می‌شود. رویه گیوه نقش بسزایی در زیبایی، استحکام و کیفیت آن دارد؛ در نتیجه هرچه نخ به‌کار رفته ظریف‌تر باشد، پاپوشی ظریف‌تر و محکم‌تر تولید می‌شود. کفی یا تخت‌های گیوه نیز چهار دسته هستند که از آن‌ها می‌توان به کف پارچه‌ای (به اصطلاح لاته‌ای یا شیوه‌ای)، کف آجیده (ترکیبی از نخ پنبه‌ای و چند لایه چرم لطیف)، کف چرمی و کف لاستیکی اشاره کرد.

جالب است بدانید که بخش بسیاری از کلاش‌های تولیدی در کردستان و به‌خصوص منطقه مریوان به کردستان عراق صادر می‌شود. برای خرید این پاپوش همچنین می‌توانید از طریق بازار صنایع دستی سنندج و مراکز فروش صنایع دستی کردستان در تهران اقدام کنید.

_{منبع عکس: وب‌سایت Givedoz.ir. عکاس: نامشخص}

«کردی دوزی» در واقع دوخت انواع البسه محلی کردی است که برای سنین مختلف کاربرد دارد. با توجه به استفاده مداوم مردم کرد از لباس محلی، تعداد هنرمندانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، بسیار زیاد هستند. لباس‌های کردی تنوع بالایی دارند و در تولید آن‌ها علاوه بر تاکید روی پارچه‌های باکیفیت، به تزیین و زیبایی آن‌ها نیز پرداخته شده است. 

لباس‌های کردی زنانه بر اساس مناطق نام‌گذاری شده‌اند که از میان‌ آن‌ها می‌توان به لباس سنتی سنندجی، اورامانی، سقزی، مریوانه‌ای، بانه‌ای و… اشاره کرد. همچنین لباس‌های مردانه نیز با نام‌هایی همچون «رانک و چوخه»، «مرادخانی»، «که‌وا پانتول»، «شکاکی»، «ملکی»، «اورامی» و… معروف هستند. اهالی کردستان برای بیشتر مجالس و اعیاد از لباس محلی مناسب استفاده می‌کنند و همین امر باعث شده تا کردی‌دوزی در میان صنعتگران این زمینه اهمیتی خاص داشته باشد.

_{منبع عکس: وب‌سایت Kurdpress.com. عکاس: نامشخص}

«نازک کاری» از رشته هنرهای استان کردستان به شمار می‌آید که پیشینه آن به شهر سنندج و قرن‌ها پیش بازمی‌گردد. کردستان با توجه به برخورداری از پوشش جنگلی مناسب، از چوب برای خلق آثار هنری به‌صورت شایسته بهره می‌گیرد. در نازک‌کاری، چوب‌ها بر اساس طرح و نقش مورد نظر برش می‌خورند و سپس آن‌ها را در نهایت ظرافت و دقت روکش می‌کنند. با این روش محصولات متنوع و زیبایی خلق می‌شوند. برخی هنرمندان آثار چوبی سنندج را به دو بخش کاربردی و تزیینی تقسیم می‌کنند. 

از هنر نازک‌کاری برای ساخت اقلامی همچون قلمدان، تخته نرد، جا سیگاری، قوطی سیگار، تخته شطرنج، رحل قرآن، قاشق، کاسه، بشقاب، کیف‌، جعبه جواهر، قاب عینک، قاب عکس، عصای دستی، جعبه آرایش و انواع زیورآلات در رنگ‌های تیره و روشن استفاده می‌کنند. 

نازک‌کاری در سنندج به دو روش انجام می‌شود؛ در روش اول که از جهاتی به معرق‌کاری نیز شباهت دارد، قطعات چوب را به‌وسیله اره به‌صورت نازک و لایه لایه می‌برند و روی قطعه‌ موردنظر نصب می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که قطعات شکل یک‌پارچه به خود می‌گیرند. در این روش رنگ متفاوت چوب‌ها اهمیت چندانی ندارند؛ زیرا در انتهای کار رنگ‌آمیزی می‌شوند. در روش دوم فقط از یک‌ نوع چوب و عمدتا چوب گردو استفاده می‌کنند؛ در این روش نیز ابتدا چوب‌ها برش می‌خورند و سپس صیقل‌کاری می‌شوند.

اشیایی که با گره چوب‌های مختلف مانند سنجد یا گردو ساخته می‌شوند، از زیبایی خاصی برخوردارند؛ زیرا نقش و بافت طبیعی چوب نمایی خیالی از اشکال پیچیده و درهم را به نمایش می‌گذارند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Eneshat.com. عکاس: نامشخص}

«سفالگری» یا «کوزه‌گری» پیشینه‌ای طولانی در ایران دارد که برخی از شهرها به‌صورت تخصصی و برخی مانند کردستان به‌صورت سنتی به آن می‌پردازند. در استان کردستان هنرمندان بسیاری به‌طور ابتدایی، بدون چرخ سفالگری و به روش فتیله‌ای و نواری به ساخت ظروف و اشیای سفالی مشغول هستند. کارگاه‌های خانگی اغلب کوره‌هایی به‌صورت چاه حفرشده‌ در زمین دارند و حرارت کوره‌ها نیز از چوب و سوخت حیوانی تامین می‌شوند. 

«زیورآلات سنتی» برگرفته از ذوق، سلیقه، هنر و روحیات شاد مردم کردستان است که قدمت آن به چند هزار سال قبل بازمی‌گردد. هنرمندان این خطه از گذشته تاکنون به ساخت انواع زیورآلات همچون دستبند، سربند، گردنبند، سینه‌ریز، انگشتر، گوشواره و… مشغول هستند. بانوان کردستان همراه با لباس‌های محلی خود از این زیورآلات سنتی استفاده می‌کنند. مواد به‌کار رفته در این آثار زیبا اغلب از قراضه‌های برنج، مس و ورشو هستند که به‌وسیله نقره آب‌کاری می‌شوند. برخی از هنرمندان، زیورآلات را بر اساس طرح‌ها و نقش‌های ذهنی اجرا می‌کنند که همین موضوع باعث ارزشمندی آثار می‌شود. 

_{منبع عکس: وب‌سایت chtn.ir. عکاس: جلال حسینی}

تنبور سازی

«تنبور» یا در گویش محلی «تمبره» یکی از اصیل‌ترین و کهن‌ترین سازهای منطقه غربی ایران به شمار می‌آید که از سال‌های دور تا به امروز همچنان نقش بسزایی در موسیقی این منطقه ایفا می‌کند. این ساز به‌لحاظ ساختار به دیگر سازهای زهی شباهت دارد و متشکل از کاسه و دسته ساز است. همچنین برای ساخت تنبور از الگوهای مشخصی استفاده می‌کنند. با توجه به اقلیم منطقه کردستان اغلب سازهای تنبور از درختان کهن همچون گردو ساخته می‌شوند که کیفیت بسیار بالایی دارند. 

اهمیت و جایگاه موسیقی در میان مردم کردستان، سبب پایداری فرهنگ موسیقی و ماندگاری هنر ساخت ساز‌ها در این خطه شده است. اقوام این سرزمین بیشتر مراسم آیینی و دینی خود را همراه با موسیقی به‌جا می‌آورند و موسیقی عضوی جدانشدنی از زندگی آن‌ها به شمار می‌آید. تولد، ازدواج، اعیاد مذهبی، رویدادها و جشنواره‌ها از مراسمی هستند که همراه با موسیقی برگزار می‌شوند.

_{منبع عکس: وب‌سایت Kurdpress.com. عکاس: نامشخص}

دف سازی

«دف» جزئی از خانواده سازهای ضربی به شمار می‌آید که قدمت آن به سال‌های دور بازمی‌گردد. این ساز به‌دلیل سادگی در ساخت و نواختن آن از پرکاربرد‌ترین سازها در صنعت موسیقی محسوب می‌شود و ساخت و نوازندگی آن در شهرهای مختلف ایران رواج دارد. کردستان نیز از این امر مستثنی نیست و اهالی آن برای هنر دف‌سازی و دف‌‌نوازی احترام و اهمیت خاصی قائل هستند؛ به‌ طوری‌که دف‌نوازی در گروه‌های مختلف با آداب و مراسم خاص اجرا می‌شود. 

_{منبع عکس: وب‌سایت Mohammadtarighat.com. عکاس: نامشخص}